Görme ve İşitme Engelliler İçin Erişilebilir Web Sayfalarının Azlığı

Daha önce şuradaki konuda internet kullanımının engellilerin sosyalleşmesi açısından önemine değinmiştik. Bu bağlamda, (tabiri caizse) insanların artık iki hayatının bulunduğu günümüzde gerçek hayatta yaşadığımız sorunların dışında sanal platformlarda da yaşadığımız binlerce engel bulunuyor. Görme engelliler için kurulan sitelerin ekran okuyan programları (Jaws) desteklememesi, versiyon sorunlarının oluşması onları sanal alem içerisinde belirli siteler ile kısıtlıyor. Beynimizin değil sadece vücudumuzun belirli noktalarının engelli olduğunu düşünürsek bizim en rahat etmemiz gereken ortam sanal ortam olmalıdır.



Özellikle çalışan arkadaşlarımız girmek zorunda kaldığı internet sitelerinin uyumlu ekran okuma programına uygun olmamasından dolayı işlemlerini direk kurumlara ulaşarak yapmak zorunda kalıyorlar. Bu kurumların başında her bireyin internet ortamında ihtiyaç duyduğu devlet siteleri ve bankalar geliyor. Devletin iş sağlama imkanına daha fazla sahip olmasına karşın (bu ayrı bir tartışma konusu) çıkardığı yasaları takip etmemesinden içimizde çalışan arkadaşlara şanslı gözüyle bakar durumdayız. Kendimizi toplumdan soyutlamayacağımız ve hayat devamlılığını sağlamak için toplumdaki her birey gibi bizde çalışmalıyız. Çalışan arkadaşlarımızın maaşları genel olarak yasalara göre takip edilebilmesi için bankalara yatmaktadır. Fatura ödeme, havale, eft gibi bankacılık işlemlerini şubeye gitmeden çağrı merkezinden veya internet şubelerinden yapılabilecek olması bizler için faydalı olsa da uygulaması anlatımı kadar kolay olamıyor. Sadece çalışan görme engelli arkadaşlarımızın değil bu kurumlardan hayatının bir bölümünde hizmet almak zorunda kalan tüm engelli arkadaşlarımızın zorluk çektiği internet bankacılığı ve çağrı merkezlerin genel yapısındaki hatalara göz atalım.

Çağrı Merkezleri: Çağrı merkezleri genel olarak sesli komutlarla çalışan bir hizmet aracıdır. Ülkemizde çok az çağrı merkezi işitme engellilerimiz için olan görüntülü sisteme geçmiştir. Teknolojinin bu kadar fazla gelişmiş olmasına rağmen görüntülü danışma hizmetlerinin olmaması dolayısıyla çoğu işitme engelli arkadaşımız işlemlerini kurumların şubelerinden yapmak zorunda kalıyor. Şubelerin durumunu anlatmamıza gerek bile duymuyorum. Hiçbir kurumun şubesinde ki buna devlet daireleri de dahil işaret dilini kullanan personel bulunmuyor. Dakikalarca sıra bekleyen engelli arkadaşlarımız kendilerini tam olarak anlatamadan ve işlemini yaptıramadan şubeden ayrılıyorlar. Oysa her çağrı merkezinin görüntülü danışmanları bulunsa hem biz engelliler için hem de şubelerin yoğunluğunu azaltmak adına fazlasıyla yararlı olacaktır.

İnternet Bankacılığı: Günümüzde artık her şey sanal olarak yapılıyor. Paraların transfer olması, faturaların kurumlara gitmeden ödenebilmesi gibi zorunlu olarak yapılan işlemlerde internet bankacılıkları kullanılıyor. Bir görme engelli alacağı hizmeti çok uzun zamanda alabiliyor. Jaws gibi görme engelliler için sanal aleme açılan kapı olan ekran okuyucu programları uzman olarak kullananlar dışında bu programın genel kullanımını bilenler için çoğu işlem işkenceye dönüşüyor. Teknik açıdan resimlerin altında bulunan buton açıklamalarının gelişi güzel yazılması ve siteler üzerinden yazarak yardım alınabilecek hizmetlerin olmaması nedeni ile işlemler 'işkenceye' dönebiliyor. Devletin bu konuda son çalışmalarından çıkan sonuç internet bankacılığı dahil tüm hizmet alınan sitelerin uygun hale getirilmesi fakat yasalaşmış bu sonucu takip etmediği için diğer tüm haklarımızda olduğu gibi sanal alemde yardım alma hakkımızda kurumların isteklerine bağlı kalıyor. Aslında yapılması gereken güncelleme ve değişiklikler kurumların teknik ekipleri tarafından ortalama bir hafta içerisinde çözülecek işlemler arasındadır.
Sonuç olarak görme ve işitme engelliler için bu konuda acilen bir geliştirilme yapılması lazım. 21. yy teknoloji harikası olan internet ve bilgisayar proğramcılığında “engelleri kaldıramazsak” Hiçbir alanda kaldıramayız. Sadece yasalaşmış olan kurallar bütünlüğüne uyulması sanal alemde özgürce hizmet almamızı sağlayacaktır. Tek yapılması gereken çıkan yasaların takibi. Devlet bu konuda ivedilikle üzerine düşeni yaparak kendi web sitelerini bir an önce görme ve işitme engellilerin rahatca kullanabileceği alt yapıya kavuşturmalıdır.

Çok önemli bir konu. Sizinde dediğiniz gibi teknoloji harikası internet ortamında engeller kaldırılamıyorsa hiç bir alanda kaldırılamaz. Direk bu konuyla alakalı bir araştırmanın alıntısını aşağıya kopyalıyorum.

Devlet İstatistik Enstitüsü'nün 2003 yılında yaptığı araştırmaya göre nüfusumuzun %12'si engellidir. Renk körü olanları saymazsak, 420 bin kişi görme engellidir. Bu sayılara, yaşlılıktan kaynaklı oluşan doğal engeller dahil değildir. 2005 yılı itibariyle yaşlı nüfusun (65 yaş üstü) toplam nüfusun %5,7'sini oluşturduğu bildirilmiştir. Dolayısıyla, var olan toplumsal yapıda doğal bir eşitsizlik vardır.

Ülkemizde engellilere ve yaşlılara dair sorunlar daha çok kişisel olarak algılanmakta ve “yardımseverlik” odaklı çözümlerle aşılmaya çalışılmaktadır. Sosyal devletin gereği olan en temel hakların yok edilmesiyle, toplumsal ilişkiler, “sadaka kültürü” ile örülmektedir. Bunun sonucunda da, yardım eden (yardımsever) ile yardım alan (engelli) arasındaki ilişki, engellilerin, her geçen gün “yardımseverlere” daha çok muhtaç hale gelmesiyle sonuçlanmaktadır.

Engellilik, toplumsal bir sorundur ve sorunun çözümü de engellilerin tüm kamusal haklarını kullanabilmesine olanak sağlayan sosyal politikaların oluşturulmasındadır. Bu doğrultuda, engellilere yönelik her türlü ayrımcılığın önüne geçilmesi gerekmektedir. Bu ayrımcılık, doğrudan olabileceği gibi dolaylı da gerçekleşebilmektedir. Doğrudan ayrımcılık, engellilerle diğer vatandaşların eşit tutulmaması durumunda ortaya çıkmaktadır. Dolaylı ayrımcılık ise, daha belirgin ve yaygındır. Örneğin, bir belediye yönetiminin tekerlekli sandalyelilere uygun kaldırımlar yapmayı reddetmesi bu kapsamda değerlendirilebilir.

Bu bağlamda, Web sitelerinin, engellilerin dezavantajlı olduğu durumlar gözetilmeden tasarlanması da dolaylı ayrımcılık kapsamına girer. Web sitelerinin, “engelli kişilerin algılayabileceği, anlayabileceği, gezinebileceği, etkili bir şekilde kullanabileceği ve bunun yanında içerik yaratıp, katkıda bulunabileceği bir şekilde tasarlanması”na web erişilebilirliği adı verilir. Web'in mucidi Tim Berners-Lee'nin söylediği gibi [1],
"Web'in gücü onun evrenselliğidir. Herkesin, engellerinden bağımsız olarak Web'e erişimi esastır."

Fakat, günümüzde teknolojinin yanlış, eksik ya da özensiz kullanımı web erişebilirliği konusunda büyük sorunlar yaratabilmektedir. Bu yazıda, sahip olunan engellerin web kullanımını nasıl etkilediği ve bu engellerin üstesinden gelmek için yapılabilecekler tartışılacaktır. Sorunun farkında olduktan sonra, yapılabilecekler ve talep edilecekler o kadar basittir ki...


Web'e Eşit Erişim Hakkının Önündeki Engeller [2]

Engelliler, çeşitli yardımcı araçlar yardımıyla bilgisayar kullanabilmektedir. Bu yardımcı araçlar web erişiminde kullanılırken, web sitelerinin standart ve tutarlı olduğunu varsaymaktadır. Standartlara uymayan ya da tutarsız olan web sitesi tasarımları engelleri aşmak için kullanılan bu yardımcı teknolojilerin önüne yeni engeller çıkarmaktadır. Bazı durumlarda ise engellilerin özel gereksinimleri olmaktadır. Bu bağlamda, Web'e eşit erişimin önündeki engelleri dört kategori altında ele alabiliriz: görsel engeller, işitsel engeller, fiziksel engeller ve bilişsel engeller.

Görsel Engeller

Görsel engeller, gözde veya beyinde oluşan bir bozukluğa veya hastalığa dayalı olarak görme yetisinin azalması, kısmen ya da tamamen kaybedilmesi olarak tanımlanabilir. 2002 verilerine göre dünyada 161 milyondan fazla görme engelli insan vardır. Bu insanlardan 124 milyonu az görmekte ve 37 milyonu hiç görmemektedir. Türkiye'de ise nüfusun %0.6'sı görme engellidir [3]. Ayrıca istatistiklere göre her 20 insandan biri renk körüdür.

Görsel engelleri üç başlık altında inceleyebiliriz.

Körlük

Her iki gözde var olan ve düzeltilemez görüş kaybıdır. Bu engel, ekran okuyucu adı verilen yardımcı teknolojilerle aşılabilmektedir. Ekran okuyucular, ekrandaki metni konuşmaya ve/veya Brail alfabesine çevirebilir. Bazı insanlar, grafik arayüzlü web tarayıcılar yerine (Firefox, Internet Explorer, Chrome vs.) yerine lynx gibi metin tabanlı web tarayıcılar kullanılabilmektedir. Kullanılan ekran okuyuculara rağmen, aşağıdaki engellerle karşı karşıya kalınabilmektedir:

• Sayfada kullanılan resimlerin açıklamasının olmayışı
• Karmaşık grafikler
• Ses ya da ekran okuyucunun algılayabileceği biçimde metin olarak da ifade edilmeyen videolar
• Uygun tasarlanmamış tablolar
• Tüm komutlar için kısa yol içermeyen web tarayıcıları
• Kullanılan işletim sisteminin standartlarına uymayan web tarayıcılar
• Ekran okuyucuların tam ve doğru çalışmasını engelleyen standart olmayan belge formatları


Düşük Görüş Kabiliyeti

Görüş kabiliyetinin tam olmadığı farklı durumlar söz konusu olabilmektedir: Net olarak görememe, belirli bir alanın sadece ortasını ya da sadece kenarlarını görebilme vs. Görüş kabiliyetinde yetersizlik olan kişiler bu engeli normalden daha büyük monitörler kullanarak, ekrandaki yazıları ve resimleri büyüterek aşmaya çalışmaktadır. Ya da belirli görme sorunlarına uygun fontlar kullanılmaktadır. Düşük görüş kabiliyetine sahip kişilerin karşılaştığı olası engeller aşağıdadır:

• Web sitesinde değişmez boyutlarda yazı karakterlerinin kullanılması
• Tutarsız sayfa planından dolayı, sayfa büyütüldüğünde yazıların ve resimlerin birbirine girmesi
• Sayfanın tasarımında ya da kullanılan resimlerde zıt renk tonlarının yanlış kullanılması (poor color contrast)
• Resim dosyası olarak siteye konan metinlerin büyütüldüğünde aşağı satıra geçmeyerek sorun yaratması


Renk Körlüğü

Belirli renklere karşı olan duyarsızlıktır. Genellikle kırmızı ve yeşilin veya sarı ve mavinin ayırt edilememesinde kendini gösterir. Bazı durumlarda, tüm renklerin algılanmasında sorunlar yaşanabilmektedir. Bu tarz sorunu olan kişilerin karşılaştığı en büyük engel doğal olarak sayfalarda kullanılan renklerin seçiminden kaynaklanmaktadır. Yanlış kullanılan arka planla metinlerin rengi okumayı zorlaştırabilmekte hatta olanaksız kılabilmektedir.


İşitsel Engeller

İnternet erişim hızının artmasıyla web sitelerinde video ve ses dosyalarının yoğunluğu da artmaktadır. Doğal olarak bu durum işitme engelliler için bir dezavantaj oluşturmaktadır.

Sağırlık

Her iki kulakta olan ve tedavi edilemeyen işitme kaybıdır. Bazı durumlarda kişi sadece işaret dili ile iletişime geçebilmekte ve okumakta da zorluklar yaşayabilmektedir.

Bu sorunlar, ses içeriğinin başlıklarla ve alt yazı ile desteklenmesiyle aşılabilmektedir. Ya da kullanıcılara yardımcı olmak amacıyla sayfadaki görsel uyaranlar arttırılmaktadır. Dolayısıyla, sağırlık engeline sahip olanların yaşadığı en büyük sorun ses içeriğinin metinsel içerikle desteklenmediği durumlardır. İşitsel engel çoğu zaman konuşma engelini de beraberinde getirmektedir. Bu nedenle, ses girdisini zorunlu kılan web siteleri de önemli bir engel teşkil etmektedir. Ayrıca, işitme engellilerin normal dilin okunmasında zorlanabilecekleri de dikkate alınarak daha açık ve basit bir dil kullanılması gerekmektedir.

İşitme Zorluğu

Görsel engellerde gördüğümüz gibi, ses içeriğinin olduğu sitelerde de sesin sabit olup, kullanıcı tarafından arttırılamıyor olması işitme zorluğu çeken insanlar için önemli bir handikaptır. Ayrıca, yukarıda görüldüğü gibi web'de yer alan ses içeriğinin alt yazı ile desteklenmesi işitme zorluğu olan bir çok insan için de çok yararlı olmaktadır.


Fiziksel Engeller

Fiziksel hareket özgürlüğünün kısıtlandığı durumlardır. Fiziksel engelliler, özellikle farenin (mouse) kullanımında sorun yaşayabilmektedir. Bu nedenle, kendi ihtiyaçları doğrultusunda geliştirilmiş özel fareler kullanmaktadırlar. Fiziksel engellilerin karşılaştığı başlıca sorunlar aşağıdadır:

• Bazı web sayfalarında olan zaman sınırlaması. Örneğin, bir formun doldurulması için kullanıcıya belirli bir zamanın tanınması, bu zamanın aşılması durumunda işlemin gerçekleştirilememesi
• Fare yerine klavyenin de kullanılabileceğini dikkate almayan web tarayıcıları
• Form üzerinde yer alan bir alandan sonrakine tab tuşu ile geçemeyiş


Bilişsel ve Nörotik Engeller

Web erişimini olumsuz etkileyen farklı bilişsel ve nörolojik engeller de vardır. Örneğin, dikkat eksikliği ve öğrenme zorluğu olan kişilerin de web sayfalarından yararlanabileceği unutulmamalıdır. Aşağıda belirtilen durumlarda bilişsel ve nörotik engele sahip kullanıcıların web sitesinden faydalanması zorlaşacaktır:
• Kullanıcıya sitedeki animasyonları kapatma olanağının verilmemesi
• Açıklayıcı ve görsel ögelerin yokluğu
• Site tasarımlarının karmaşık ve tutarsız olması
• Sitede gereksiz ve karmaşık bir dilin kullanılması


Engellerin Aşılması

Bir web sitesine sahipsek, doğal olarak onun mümkün olan en çok sayıda insana erişmesini isteriz. Fakat yukarıdaki engellerden de görülebileceği gibi tasarımdaki hatalardan ve özensizlikten kaynaklı olarak sitelerimize erişimi bizzat kendimiz engellemekteyiz. Böylece, insanların bilgiye eşit erişimi için icat edilmiş olan web'i tam tersi yönde kullanarak toplumda var olan eşitsizlikleri daha da derinleştiriyoruz. Aslında çoğu zaman farkında olmasak da engellilere, web'de engel çıkartarak dolaylı ayrımcılık yapıyoruz.

Bugün birçok ülkede kamuya ait web sitelerinin engelliler gözetilerek tasarlanması bir tercih değil zorunluluktur. ABD'de 1973 tarihli Engellileri İşgücüne Kazandırma Yasası'na eklenen ve 508. madde olarak bilinen bölümle beraber kamu web sitelerine erişilebilirlik kurallarına uyma zorunluluğu getirilmiştir [4]. AB içinde de, e-İçerme başlığı altında, web sitelerinin erişilebilirliği yönünde çalışmalar yapılmaktadır [5].

Türkiye'de web erişilebilirliği konusunda yapılan çalışmalar ise ABD'nin ve AB'nin çok gerisinde kalmaktadır. Tabi bu, hiçbir şey yapılmadığı anlamına gelmemelidir. Örneğin, TR.Net ve Vakıfbank 2004 yılında web sitelerini görme engellilerin faydalanabileceği hale getirmiştir. ODTÜ, bünyesinde faaliyet gösteren Engelsiz ODTÜ Koordinatörlüğü, görme engellilerin teknolojiden faydalanabilmesine katkıda bulunmayı hedeflemektedir [6]. “Kamu Kurumları İnternet Siteleri Standartları ve Önerileri Rehberi” (KAKİS) adlı site (www.kakis.gov.tr web sitesi hakkında | Kamu Kurumları İnternet Siteleri) kamu kurumlarına çeşitli öneriler getirmektedir. Sitede yer alan rehberin 2.2. bölümü Erişilebilirliğe ayrılmıştır [7].

Erişebilirlik standartları hakkında en kapsamlı bilgiyi Web Konsorsiyumu'nun Web Erişilebilirlik İnisiyatifi (Web Accessibility Initiative -WAI) web sitesinden (Web Accessibility Initiative (WAI) - home page) edinebilirsiniz. KAKİS, WAI tarafından hazırlanan rehberlerden bazılarını Türkçe'ye çevirmiştir. WAI tarafından hazırlanan web içeriği erişebilirlik kılavuzu dört temel ilke etrafında şekillenmiştir [8,9]:

• Kavranabilirlik: Bilgi ve kullanıcı ara yüzü bileşenleri kullanıcılara kavrayabilecekleri şekillerde sunulabilir olmalıdır . Örneğin, metin dışı içerik için metin seçenekleri sunulmalıdır.
• Uygulanabilirlik: Kullanıcı ara yüzü bileşimleri ve gezinim uygulanabilir olmalıdır. Örneğin, fare ile yapılan tüm işlemler klavye ile gerçekleştirilebilmelidir.
• Anlaşılabilirlik: Metin içeriği okunabilir ve anlaşılabilir olmalıdır.
• Dirençlilik: İçerik yardımcı teknolojilerle birlikte geniş farklılıktaki kullanıcı araçları tarafından güvenli bir şekilde yorumlanabilecek kadar dirençli olmalıdır.

Web sitelerini erişilebilir kılmak, engelleri kaldırmak çoğu zaman son derece kolaydır ve fazla bir çaba gerektirmez. Yukarıdaki maddelerden bazılarını somutladığımızda web tasarımına yabancı olanlar bile işin basitliğini rahatça görebilecektir.

Önce, iğneyi kendimize batıralım. Sitelerin web erişebilirliğini kontrol eden AChecker adlı web sitesine (IDI Web Accessibility Checker : Web Accessibility Checker) gidelim ve oradaki alana Bilim ve Gelecek Dergisi'nin ana sayfasının adresini girelim. En başta göze çarpan problem sitede kullanılan resimlerin metinsel karşılığının olmayışı. Sayfa kodlanırken html koduna aşağıdaki gibi yazılmış:
<img src="/site/modules/pagex/img/logo.jpg" mce_src="/site/modules/pagex/img/logo.jpg" width="268" height="58" border="0" title="Bilim ve Gelecek">

Oysa, html koduna logonun metinsel anlamı yazılmış olsaydı, görme engellilerin kullandığı ekran okuyucular da html kodunu kavrayabilecekti:
<img src="/site/modules/pagex/img/logo.jpg" mce_src="/site/modules/pagex/img/logo.jpg" width="268" height="58" border="0" alt="Bilim ve Gelecek Logosu" title="Bilim ve Gelecek">

Sayfadaki problemlerin önemli bir kısmı alt değerinin girilmemiş olmamasından kaynaklı. Bir başka problem, sayfadaki metinleri koyu yapmak için kullandığımız <b> </b> işareti. Ekran okuyucular aşağıdaki gibi oluşturulmuş html kodunu tam olarak kavrayamayacaklardır:

<b>Baha Okar'a özgürlük!<br></b>

Aynı ifade, Achecker'in da uyardığı gibi, <b> işareti yerine em ve strong işaretlerinin kullanılmasıyla yazılmış olsaydı ekran okuyucular bizim Baha Okar'a özgürlük! şeklinde, vurgulu biçimde okuduğumuz metnin vurgusunu fark edebileceklerdi.

Ya da aşağıdaki örnekte olduğu gibi sayfaya yazı karakterlerini büyütmek için artı ve eksi düğmelerinin eklenmesi bile birçok yaşlı ya da küçük karakterleri okumakta güçlük çeken kullanıcının okumasını kolaylaştıracaktır:

Kısacası, web sitelerini erişilebilir hale getirmek çoğu zaman çok da zor değildir. Sadece biraz özen ve dikkat gerektirir. Kamu kurumlarının temel görevlerinin tüm (!) vatandaşlara hizmet etmek olduğu dikkate alınırsa, bu kurumların sitelerinin erişebilirlik konusunda daha hassas davranması gerekmektedir. Ayrıca e-demokrasi, herkesin (yoksulların, engellilerin, yaşlıların, kadınların) İnternet'e eşit erişim hakkının olduğu bir durumda anlamlı olacaktır. Bu nedenle, sansürsüz Özgür İnternet yetmez, İnternet'e eşit erişim hakkı da gerekir!

İşitme rahatsızlığı ve işitme cihazları ile ilgili önemli bilgi ve detaylara ulaşmak için "izmir işitme cihazları" linkine tıklayarak web sitemizi ziyaret edebilir, bilgi ve fırsatlardan en iyi şekilde yararlanabilirsiniz.