1- İLETİŞİM, DİL VE KONUŞMA
Dil kazanımı insanların yaşamları sırasında başardığı en karmaşık işlemlerden birisidir. Genellikle çocuklar dili kendi doğal çevrelerinde herhangi bir sorunla karşılaşmadan kazanmaktadır. Bu nedenle dil kazanımının ne kadar karmaşık bir süreci içerdiği özellikle dil gelişiminde bir bozukluk olduğunda görülmektedir. Dil ve konuşma bozukluklarını anlayabilmek, değerlendirebilmek için temel olan kavramların bilinmesi gerekmektedir.
İletişim, dil ve konuşma kavramlarının hepsi çocuklarda anadilin kazanılmasını ve güçlüklerini tanımlamak için kullanılmaktadır. Bu konuda bazı sorular sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Örnek olarak “Bir çocukta bunlardan hangisi problemdir?” veya “Hepsi aynı şeyi mi ifade etmektedir?”
A- İletişim
Bir bilginin, duygunun ve düşüncenin dil kullanılarak (sözel iletişim) ya da dil kullanılmaksızın (sözel olmayan iletişim) ifade edilmesi yöntemidir.
İletişim
B- Dil
Bilgilerin iletilmesi amacı ile alışılmış bir düzen içinde sembollerin, seslerin ve jestlerin düzenlenmesidir. Dil, sözel veya yazılı olabilir.
C- Konuşma
Dilin kullanılmasıdır. Dilin sembolik birimlerinin yerine geçen sesleri çıkarmak için kullanılan bir seri kas harekettir. Bize basit gelen bir sözcük için kaslar ve vücut organlarını biz seri olacak şekilde kullanırız.
Konuşma, iletişim kurabilmek için kullanılan köprülerden biridir.
Konuşma için özel tek bir organ yoktur; bir çok organın birlikte, uyum içinde çalışmasıyla oluşan bir sistemdir. Akciğerler, nefes borusu, sert ve yumuşak damak, dil, çene, dişler, dudaklar gibi bir çok organ konuşmada görev almaktadır.
Dil gelişimi kişiden kişiye farklılık gösterir. Dil gelişimi ile ilgili genellemeler yapılması mümkün olsa da, bu genellemeler her çocuk için doğru değildir. Çocuklar arasında dil gelişimi yönünden büyük farklılıklar vardır.
Bu nedenle, bir çocuğun dil bozukluğu hakkında konuşurken çok dikkatli olunmalıdır. Çünkü, çocuğun dil gelişimi aşağıda tanımlanan dönemlere tamamen uymayabilir. Bu dönemlerden farklı gelişim gösteren bir çocuk ile ilgili olarak aşırı heyecanlanmak da bir hata olabilir. Ayrıca, çocuğun normal gelişim sırasından bir sapma gösterdiği durumlar da dikkate alınmalı ve izlenmelidir.
Çocuklar farklı hızlarda gelişim gösterirler. Hangisinin normal olarak kabul edileceği konusu çok farklılık göstermektedir. Çocukların dil ve konuşma gelişimi açısından genel olarak baktığımızda, dili kullanma yönünden ailelerin bilmesi gereken temel gelişim aşamaları vardır.
2- DİL VE KONUŞMA GELİŞİM DÖNEMLERİ
Çocukluk çağından itibaren normal gelişim evrelerinin ve normal davranışın hangi dönemde, neyi ifade ettiğinin bilinmesi ortaya çıkabilecek bozuklukların erken teşhisinde büyük faydalar sağlamaktadır.
Konuşmadaki fonksiyon bozuklukları ile mücadele erken dönemde başlatılmakta ve ileriye yönelik daha başarılı adımlar atılmaktadır. Bu amaçla günümüzde teşhis ve tedavi amaçlı pek çok yöntem başarı ile uygulanmaktadır.
A- Çocukluk Çağı Normal Gelişim Evreleri
Doğum Öncesi Dönem;
Ağız ve yüz yapıları ve fonksiyonlarındaki değişim günümüzde anne karnında yapılan bazı yöntemlerle ortaya konulmaktadır. Damak gelişiminin gebeliğin 12. haftasında tamamlandığı düşünülürse, daha önce yapılan ultrason incelemesi bu dönemde ortaya çıkabilecek bu tip problemlerin önüne geçilmesini sağlayabilir.
Anne karnında bebeklerde yutma gelişimi 12. haftada, emme gelişimi 18-24 haftalar arasında belirginleşmektedir. 34. haftada çocuk ihtiyaçlarını karşılayabilecek emme ve yutma becerisine sahip olmaktadır. Yapılan pekçok araştırma, anne karnında ağız kontrol ve koordinasyonda zayıf olan bebeklerin ileri yaşlarda ciddi fiziksel, algısal problemler, konuşma ve lisan gelişiminde gerileme, beslenme ihtiyaçlarını karşılamada zayıflıkları olduğunu göstermiştir.
Bebeklik çağından itibaren düzenli yapılan tetkik ve çalışmalarla pek çok problemin önceden teşhisi ve erken rehabilitasyonu (tedavi ve eğitim) mümkün olabilmektedir.
Doğumdan sonra aileye, çocuğun gelişimini doğru bir şekilde değerlendirmesi öğretilmeli, normal olmayan davranışlar görüldüğünde mutlaka bir uzmana başvurulması gerektiği belirtilmelidir.
Dil kısa sürede kazanılan ve gelişen bir beceri olmadığından çocuğun gün boyunca kullanacağı bir araç gibi düşünülmeli ve çocuk yaptığı her farklı davranış ve sözcük için desteklenmeli, çocuğun iletişim kurduğu çevre genişletilmeli ve konuşması için teşvik edilmelidir.
Anneler, çocuklarının iletişim, dil ve konuşma gelişimlerinin normal bir seyirde devam edip etmediğini görebilirler. Bu amaçla, yaşlara göre bebek ve çocukta görülmesi gereken davranışlar aşağıda sıralanmıştır:
Doğum ve ilk 3 aylık Dönemde Bebek;
Bebek, başını tutabilir,
Düzenli olarak annesini emebilir ve gücü yeterlidir,
Beslenmesi sırasında ya da sonrasında öksürme, kusma, morarma vb. şikayetler olmaz,
Beslenirken genelde huzurludur,
Sürekli ağlamaz,
Sık sık üst solunum yolu enfeksiyonu geçirmez,
Her ay belli miktar kilo alır,
Acıktığı zaman ağlar, sık yutkunur veya çevresine bakınır,
Sesinde değişiklik görülmez,
Annesini tanır ve gülümser,
Onunla konuşulduğunda ve ona dokunduğunuzda size cevap verir,
Çevresi ile ilgilenir.
3-6 ay arasındaki Dönemde Bebek;
Bebek emerken dil ve dudak kuvvetinde azalma olmaz,
Eline aldığı her şeyi tanımak için ağzına götürür,
Beslenirken ağzını daha kontrollü kullanır,
Ağzını kullanarak balon yapma gibi oyunlar oynar
Vücuduna dokunulmasından hoşlanır ve çevresine daha fazla ilgi gösterir,
Sesleri taklit etmeye çabalar,
Sizin ona olan sevginizi anlar ve size karşılık verir,
Çevreden gelen uyarılara karşı farklı tepkiler verir,
Sesleri tanımaya başlar,
Sesleri birleştirerek basit heceler kurabilir.
7-11 ay arasındaki Dönemde Bebek;
Ses çıkarırken harflerin yerlerini değiştirerek kullanır,
Onunla konuşurken yaptığınız hareketleri taklit edebilir,
Duyduğu seslerin anlamlarını ayırt edebilir,
Basit sorulara yüz ifadesi (hareketleri) veya işaretle cevap verir,
‘Baba' ‘mama' gibi basit kelimeleri söyleyebilir,
Yüz ifadesinde (hareketlerinde) değişiklikler yapabilir,
Ses tonundaki farklılıkları anlayabilir ve farklı tepkiler verir.
12-17 ay arasındaki Dönemde Çocuk;
Dikkatini iki dakika süreyle bir oyuna veya işe verebilir,
Basit emirleri anlar ve yerine getirir,
Tanıdığı nesneleri birbirinden ayırt edebilir,
Resimleri birbirinden ayırt edebilir,
Tek kelimelik ifadeleri kullanabilir.
18-23 ay arasındaki Dönemde Çocuk;
Kendi vücut kısımlarını tanıyabilir,
Söylenilen emirleri düzgün anlar ve yerine getirir,
Objeleri isimlendirebilir,
Kelime hazinesi genişler.
24 ve üstü aylarda Çocuk;
İki ya da üç kelimelik cümle kurabilir,
Kendi başına oyunlar üretebilir ve uzun süre oynar.
Bebeğinizde/çocuğunuzda yukarıda sıralanan davranışlardan bir ya da birkaç tanesi görülmüyorsa mutlaka bir uzman tarafından değerlendirilmesi gerekir.
B- 0-5 Yaş Arasındaki Çocuklarda Alıcı ve İfade Edici Dil Gelişimi Aşamaları
0-6 Aylık Bebeğiniz;
Gıı, oo- ah-ah gibi gığıldama ve ağlama seslerini çıkarabilir,
Sese karşı gülümseyerek, bakarak, susarak veya ses çıkararak tepki verir,
6-12 Aylık Bebeğiniz;
“ba-ba” “mmm” gibi sesleri taklit eder,
Eliyle bay-bay yapar,
Basit konuşmaları anlar,
Küçük oyunlar oynar (“bebek nerede?” gibi) .
12-18 Aylık Çocuğunuz;
3-5 kelimeyi söyleyebilir (“anne”, baba”, “bay-bay”, “mama” gibi),
İsteklerini size işaret ederek gösterir,
Anlamsız sözcükleri ve sesleri birleştirir,
Söyleyebildiklerinden daha fazlasını anlar.
18-24 Aylık Çocuğunuz;
Birden fazla tek kelimeyi söyleyebilir. Fakat, birçok sesi hatalı çıkarır,
İki kelimeyi birleştirebilir (“anne araba” gibi),
Hâlâ anlamsız kelimeleri kullanır,
Basit soruları anlar (“Top nerede?” gibi).
2-3 Yaşındaki Çocuğunuz;
Daha uzun cümleler kullanır fakat, bunlar çoğu zaman dilbilgisi kuralları açısından
eksik olabilir (“Baba iş gitti” gibi),
Birçok kelimeyi söyler. Fakat, bunları hâlâ yanlış telaffuz edebilir,
Sorular sorar ve bunları yanıtlar,
Söylediklerinizin birçoğunu anlar.
3-4 Yaşındaki Çocuğunuz;
Daha uzun ve karmaşık cümleler kurar,
Günlük konuşma dilindeki sözcüklerin çoğunu kullanır,
Konuşulanların çoğunu anlar,
Bir çok soru tipini sorar,
Konuşmaları diğer insanlar tarafından kolaylıkla anlaşılır.
4-5 Yaşındaki Çocuğunuz;
Cümle ve kelimeleri yetişkinlerin söylediklerine benzer bir şekilde söyler,
Basit hikayeleri anlatır,
Seslerin bir çoğunu doğru söyler,
Söylenilenleri anlar ve hatırlar.
Çocuklar;
3 yaşına kadar [b,c,d,g,h,m,t] seslerini,
4 yaşına kadar [n,p,j,s] seslerini,
5 yaşına kadar [ç,f,ğ,k,ş] seslerini,
6 yaşına kadar [l,r] seslerini,
8-9 yaşına kadar [v,j,z] seslerini, büyük bir çoğunlukla üretmeyi başarabilir.
3- ÇOCUKLARDA KONUŞMA VE DİL GELİŞİMİNİN DESTEKLENMESİ
A- Anne ve Babanın Çocuğuna İletişim Ortamını Sağlaması
Bebekler, doğuştan dil ve konuşma yeteneğiyle doğarlar; ancak yönlendirme çok önemlidir. Araştırmalar, çocuğun nasıl ve ne zaman konuşmayı öğrendiği konusunda, ailesinin desteğinin olumlu etkisi olduğunu göstermektedir.
Dili kullanmayı öğrenmek göreceli bir süreçtir. Bebekler, çevresinde konuşulan dili dinlemekten mutlu olacaktır ve duyduklarını, pratik yaparak konuşmayı öğrenecektir. Önce kendisine söylenen şeyleri anlamaya, daha sonra da sözcükleri tek tek kullanmaya başlayacaktır. Başlangıçta bu sözcükleri tutarsız olarak kullanabilir. Daha sonra bu sözcüklerle basit cümleler kuracak ve en sonunda da daha uzun ve anlaşılır cümleler kurarak, hangi sesleri nasıl kullanacağını doğru olarak öğrenecektir.
Çocukların konuşmayı öğrenmesi çok karmaşık bir süreçtir. Bu aşamada anne babaların katkısı çok önemlidir.
Çocukların konuşmayı öğrenme sürecinde desteklenmesi için aşağıda bazı öneriler verilmiştir:
Konuşmayı öğrenmeleri için çocuklara uygun ortamların yaratılması.
Çocuğunuza konuşmak için zaman ayırın. Onun kendisini ifade etmesini sağlayın.
Onunla konuşurken sıranızı bekleyin, bir şey söyleyin ve size yanıt vermesine fırsat tanıyın.
Günde en az bir saat, onunla yüz-yüze konuşmak ve kitap okumak için zaman ayırın.
Odadaki televizyon, radyo, video, müzik ve bilgisayar oyunları gibi değişik seslerin olmadığı ortamda iletişim kurmayı deneyin.
Az konuşmanın çocuğunuzun sizinle konuşmasını zorlaştıracağını unutmayın.
Konuşurken çocuğunuza bakın ve size dikkat ettiğinden ve dinlediğinden emin olun.
Çocuğun ifadesinde kullandığı yanlış sözcükleri, "yanlış kullandın" gibi uyarmalar yerine, doğru model olarak, kısa cümle içinde tekrar edin.
Dilin, iletişim için gerekli olduğunu ona hissettirin. İşaretle ya da nesnenin ismini söylemeye çalışarak, bir şey istediği zaman; örneğin "Süt mü istiyorsun?" gibi yönergelerle, ona hem uygun konuşma modeli olun hem de istediği nesneyi vererek kendisini ödüllendirin.
Çocuğunuzun her sözcüğü söyleme çabasını övgü ile pekiştirin.
B- Aile - Çocuk İletişim Becerilerini Geliştirme Önerileri
Birçok aile, çocukların nasıl ve ne zaman konuşması gerektiğini bilmekte güçlük çekerler. Ancak, her çocuğun iletişim beceri kapasitelerinin farklı olduğunu unutmamak gerekir. Aynı ailedeki çocukların konuşmayı öğrenme süreleri farklı olabilir. Burada önemli olan, çocuğun dil gelişiminde tutarlı bir süreç göstermesidir. Ailelerin, çocuklarının dil gelişimlerini desteklemek ve iletişim kurabilmek amacıyla, her gelişim döneminde yapabilecekleri aşağıda sıralanmıştır;
0- 6 ay arasında
İletişim becerilerinin geliştirilmesi
Şarkı ya da ninni söylerken, onun yüz hareketlerini taklit edin.
Beslenme, altını değiştirme ve banyo saatlerini konuşma saatlerine dönüştürün.
"ce" oyunları gibi oyunları oynayarak çocuğunuzla olan karşılıklı iletişiminizi geliştirin.
İsmini söylediğinizde size bakması için onu teşvik edin.
İletişim çabasıyla çıkardığı bütün sesler için olumlu ifadeler kullanın. Örneğin: "Ne güzel gülüyorsun?" gibi.
6-12 ay arasında
Seslerin farkına vardıkça, (örneğin telefon çaldığında) ne olduğunu ona açıklayın.
Ne söylediğinizi anlaması için ona zaman tanıyın.
Günlük aktivitelerinizi tanımlamak için aynı ifadeleri kullanın."Ayşe'nin banyosu", "yatma vakti" gibi.
Nesneleri gösterip, doğal bir konuşma ortamında isimlendirin.
Parmak oyunları oynayın.
Çocuğunuzu kitaplarla tanıştırın; kitapta bulunan, basit ve günlük yaşantısında çok karşılaştığı nesneleri isimlendirin
12-18 ay arasında
Çocuğunuzla konuşurken basit ve kısa cümleler kullanın.
Doğal bir formda, ancak yavaş, anlaşılır ve açık konuşun.
Çocuğunuzun kelime hazinesini geliştirmek için, tercihli kelimelerle soru sorarak ona model olun. Örneğin; “elma ya da muz ister misin?” gibi.
Oynayabileceği bazı oyuncakları sağlayın. Örneğin; oyuncak bir telefon. Telefon konuşma taklitleri yapabileceği en iyi oyuncaktır.
18-24 ay arasında
Yaptığınız işleri ve bu işlerin ne olduğunu anlatın.
Bazı günlük işleri birlikte yapın, böylece konuşacak çok şey olacaktır.
Çocuğunuzun oyun içinde gerçek nesnelerle oynamasını teşvik edin, örneğin; gerçek yiyecekler kullanılan bir çay partisi gibi.
Resimli olay ya da nesne kartlarıyla grup oyunları oynayın, bulmacalar çözün.
Geçmişten, günümüzden ve gelecekten söz edin; “bugün ne yaptınız?”, “yarın babaanne gelecek” gibi.
Eğer çocuğunuzun çıkarabildiği bir ses veya hece varsa (örneğin; ba), öncelikle bu sesle başlayan çevresindeki nesneleri kelime hazinesine kazandırmayı hedefleyin. Örneğin; ‘bardak' gibi. Bu kelimeyi basit cümlelerde ve duruma uygun ifadeler içinde kullanın.
Hedeflediğiniz ve çıkarabildiği seslerin bulunduğu resimli kelime kartları hazırlayın. Bu kartlarla evin içinde çeşitli oyun ortamları hazırlayın. Karttaki resmi göstererek ismini söyleyin. Kelimenin nasıl söylendiğini duymasına yardımcı olun. Bazen ona da sorarak resmi isimlendirmesini isteyin.
Her ne şekilde isimlendirme yaparsa yapsın, doğru kabul edin ve resmin ismini tekrar edin. Örneğin; Evet bu bir "bardak". Daha sonra /b/ sesiyle başlayan diğer karta geçin. Unutmayın, bu sadece bir oyundur, çocukları zorlamak ve eğitimci rolü oynamak çocuğunuz için gereksiz ve hatalı olacaktır. Kendi gelişim süreci içinde yalnızca onu desteklemeyi hedef alın.
2-3 yaş arasında
2-3 yaş döneminde, aileler çocuklarının kullandığı sözcüklerde bir "patlama" olduğunu görürler. Her durum için bir sözcükleri vardır ve sürekli "neden?" tipinde soru yöneltirler.
Çocuğunuza "edatları" öğretebileceğiniz oyunlar oynayın. Örneğin; "topu kutunun 'içine' koymak" veya "masanın 'üstünden' atmak" gibi.
Yaptığı resim hakkında konuşabilmeniz için boya kalemleri ve kâğıt sağlayın.
Diğer çocuklarla oyun oynayarak iletişim sağlayabilmesi için fırsatlar yaratın.
Kitap içindeki eylemleri tanımlayarak, onları kısa cümlelerle anlatın.
Anlattığınız cümlelerle ilgili her olaya ilişkin hemen soru yöneltin. Her ne cevap verirse versin, tekrar sorunuzun cevabını bir de sizden duyması ona uygun konuşma modeli olmanız açısından etkili olacaktır. Örneğin; "Evet çocuk ayakkabısını giyiyormuş" gibi.
3-5 yaş arasında
3 ve 4 yaş arasında sıklıkla "kim?", "nerede?" ve "ne?" ile başlayan soru cümlelerini kullanabilirler. Cümleleri daha uzundur ve konuşması daha akıcıdır. Çocuklar, 4-5 yaş arasında kendisine söylenen her şeyi anlar ve anlaşılır bir şekilde konuşur.
3-5 yaş arasındaki çocuklar ile oynanabilecek oyunlar.
Büyük-küçük, sert-yumuşak gibi zıtlıkları içeren oyunlar oynayın.
Çocuğunuza 10'a kadar saymasını öğretin ve sayı sayma oyunları oynayın.
Yazıları taklit edebilmesi için boya kalemleri ve kâğıt sağlayın.
Konuşmalarınızda zamana ilişkin kavramları kullanın (bugün, yarın, daha sonra, gelecek hafta gibi).
Çocuğunuza olaylara ilişkin hisleri ve duyguları hakkında konuşma fırsatı tanıyın ve paylaşımda bulunun.
Kendinize ait kelime oyunları, tekerlemeler, hikayeler yaratın.
Kelime bulma oyunları oynayın.
Bir kelimenin hangi sesle başladığı veya herhangi bir sesle başlayan kelimenin bulunması gibi seslerin farkında olunmasını sağlayan oyunlar oynayın.
Dil kazanımı insanların yaşamları sırasında başardığı en karmaşık işlemlerden birisidir. Genellikle çocuklar dili kendi doğal çevrelerinde herhangi bir sorunla karşılaşmadan kazanmaktadır. Bu nedenle dil kazanımının ne kadar karmaşık bir süreci içerdiği özellikle dil gelişiminde bir bozukluk olduğunda görülmektedir. Dil ve konuşma bozukluklarını anlayabilmek, değerlendirebilmek için temel olan kavramların bilinmesi gerekmektedir.
İletişim, dil ve konuşma kavramlarının hepsi çocuklarda anadilin kazanılmasını ve güçlüklerini tanımlamak için kullanılmaktadır. Bu konuda bazı sorular sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Örnek olarak “Bir çocukta bunlardan hangisi problemdir?” veya “Hepsi aynı şeyi mi ifade etmektedir?”
A- İletişim
Bir bilginin, duygunun ve düşüncenin dil kullanılarak (sözel iletişim) ya da dil kullanılmaksızın (sözel olmayan iletişim) ifade edilmesi yöntemidir.
İletişim
B- Dil
Bilgilerin iletilmesi amacı ile alışılmış bir düzen içinde sembollerin, seslerin ve jestlerin düzenlenmesidir. Dil, sözel veya yazılı olabilir.
C- Konuşma
Dilin kullanılmasıdır. Dilin sembolik birimlerinin yerine geçen sesleri çıkarmak için kullanılan bir seri kas harekettir. Bize basit gelen bir sözcük için kaslar ve vücut organlarını biz seri olacak şekilde kullanırız.
Konuşma, iletişim kurabilmek için kullanılan köprülerden biridir.
Konuşma için özel tek bir organ yoktur; bir çok organın birlikte, uyum içinde çalışmasıyla oluşan bir sistemdir. Akciğerler, nefes borusu, sert ve yumuşak damak, dil, çene, dişler, dudaklar gibi bir çok organ konuşmada görev almaktadır.
Dil gelişimi kişiden kişiye farklılık gösterir. Dil gelişimi ile ilgili genellemeler yapılması mümkün olsa da, bu genellemeler her çocuk için doğru değildir. Çocuklar arasında dil gelişimi yönünden büyük farklılıklar vardır.
Bu nedenle, bir çocuğun dil bozukluğu hakkında konuşurken çok dikkatli olunmalıdır. Çünkü, çocuğun dil gelişimi aşağıda tanımlanan dönemlere tamamen uymayabilir. Bu dönemlerden farklı gelişim gösteren bir çocuk ile ilgili olarak aşırı heyecanlanmak da bir hata olabilir. Ayrıca, çocuğun normal gelişim sırasından bir sapma gösterdiği durumlar da dikkate alınmalı ve izlenmelidir.
Çocuklar farklı hızlarda gelişim gösterirler. Hangisinin normal olarak kabul edileceği konusu çok farklılık göstermektedir. Çocukların dil ve konuşma gelişimi açısından genel olarak baktığımızda, dili kullanma yönünden ailelerin bilmesi gereken temel gelişim aşamaları vardır.
2- DİL VE KONUŞMA GELİŞİM DÖNEMLERİ
Çocukluk çağından itibaren normal gelişim evrelerinin ve normal davranışın hangi dönemde, neyi ifade ettiğinin bilinmesi ortaya çıkabilecek bozuklukların erken teşhisinde büyük faydalar sağlamaktadır.
Konuşmadaki fonksiyon bozuklukları ile mücadele erken dönemde başlatılmakta ve ileriye yönelik daha başarılı adımlar atılmaktadır. Bu amaçla günümüzde teşhis ve tedavi amaçlı pek çok yöntem başarı ile uygulanmaktadır.
A- Çocukluk Çağı Normal Gelişim Evreleri
Doğum Öncesi Dönem;
Ağız ve yüz yapıları ve fonksiyonlarındaki değişim günümüzde anne karnında yapılan bazı yöntemlerle ortaya konulmaktadır. Damak gelişiminin gebeliğin 12. haftasında tamamlandığı düşünülürse, daha önce yapılan ultrason incelemesi bu dönemde ortaya çıkabilecek bu tip problemlerin önüne geçilmesini sağlayabilir.
Anne karnında bebeklerde yutma gelişimi 12. haftada, emme gelişimi 18-24 haftalar arasında belirginleşmektedir. 34. haftada çocuk ihtiyaçlarını karşılayabilecek emme ve yutma becerisine sahip olmaktadır. Yapılan pekçok araştırma, anne karnında ağız kontrol ve koordinasyonda zayıf olan bebeklerin ileri yaşlarda ciddi fiziksel, algısal problemler, konuşma ve lisan gelişiminde gerileme, beslenme ihtiyaçlarını karşılamada zayıflıkları olduğunu göstermiştir.
Bebeklik çağından itibaren düzenli yapılan tetkik ve çalışmalarla pek çok problemin önceden teşhisi ve erken rehabilitasyonu (tedavi ve eğitim) mümkün olabilmektedir.
Doğumdan sonra aileye, çocuğun gelişimini doğru bir şekilde değerlendirmesi öğretilmeli, normal olmayan davranışlar görüldüğünde mutlaka bir uzmana başvurulması gerektiği belirtilmelidir.
Dil kısa sürede kazanılan ve gelişen bir beceri olmadığından çocuğun gün boyunca kullanacağı bir araç gibi düşünülmeli ve çocuk yaptığı her farklı davranış ve sözcük için desteklenmeli, çocuğun iletişim kurduğu çevre genişletilmeli ve konuşması için teşvik edilmelidir.
Anneler, çocuklarının iletişim, dil ve konuşma gelişimlerinin normal bir seyirde devam edip etmediğini görebilirler. Bu amaçla, yaşlara göre bebek ve çocukta görülmesi gereken davranışlar aşağıda sıralanmıştır:
Doğum ve ilk 3 aylık Dönemde Bebek;
Bebek, başını tutabilir,
Düzenli olarak annesini emebilir ve gücü yeterlidir,
Beslenmesi sırasında ya da sonrasında öksürme, kusma, morarma vb. şikayetler olmaz,
Beslenirken genelde huzurludur,
Sürekli ağlamaz,
Sık sık üst solunum yolu enfeksiyonu geçirmez,
Her ay belli miktar kilo alır,
Acıktığı zaman ağlar, sık yutkunur veya çevresine bakınır,
Sesinde değişiklik görülmez,
Annesini tanır ve gülümser,
Onunla konuşulduğunda ve ona dokunduğunuzda size cevap verir,
Çevresi ile ilgilenir.
3-6 ay arasındaki Dönemde Bebek;
Bebek emerken dil ve dudak kuvvetinde azalma olmaz,
Eline aldığı her şeyi tanımak için ağzına götürür,
Beslenirken ağzını daha kontrollü kullanır,
Ağzını kullanarak balon yapma gibi oyunlar oynar
Vücuduna dokunulmasından hoşlanır ve çevresine daha fazla ilgi gösterir,
Sesleri taklit etmeye çabalar,
Sizin ona olan sevginizi anlar ve size karşılık verir,
Çevreden gelen uyarılara karşı farklı tepkiler verir,
Sesleri tanımaya başlar,
Sesleri birleştirerek basit heceler kurabilir.
7-11 ay arasındaki Dönemde Bebek;
Ses çıkarırken harflerin yerlerini değiştirerek kullanır,
Onunla konuşurken yaptığınız hareketleri taklit edebilir,
Duyduğu seslerin anlamlarını ayırt edebilir,
Basit sorulara yüz ifadesi (hareketleri) veya işaretle cevap verir,
‘Baba' ‘mama' gibi basit kelimeleri söyleyebilir,
Yüz ifadesinde (hareketlerinde) değişiklikler yapabilir,
Ses tonundaki farklılıkları anlayabilir ve farklı tepkiler verir.
12-17 ay arasındaki Dönemde Çocuk;
Dikkatini iki dakika süreyle bir oyuna veya işe verebilir,
Basit emirleri anlar ve yerine getirir,
Tanıdığı nesneleri birbirinden ayırt edebilir,
Resimleri birbirinden ayırt edebilir,
Tek kelimelik ifadeleri kullanabilir.
18-23 ay arasındaki Dönemde Çocuk;
Kendi vücut kısımlarını tanıyabilir,
Söylenilen emirleri düzgün anlar ve yerine getirir,
Objeleri isimlendirebilir,
Kelime hazinesi genişler.
24 ve üstü aylarda Çocuk;
İki ya da üç kelimelik cümle kurabilir,
Kendi başına oyunlar üretebilir ve uzun süre oynar.
Bebeğinizde/çocuğunuzda yukarıda sıralanan davranışlardan bir ya da birkaç tanesi görülmüyorsa mutlaka bir uzman tarafından değerlendirilmesi gerekir.
B- 0-5 Yaş Arasındaki Çocuklarda Alıcı ve İfade Edici Dil Gelişimi Aşamaları
0-6 Aylık Bebeğiniz;
Gıı, oo- ah-ah gibi gığıldama ve ağlama seslerini çıkarabilir,
Sese karşı gülümseyerek, bakarak, susarak veya ses çıkararak tepki verir,
6-12 Aylık Bebeğiniz;
“ba-ba” “mmm” gibi sesleri taklit eder,
Eliyle bay-bay yapar,
Basit konuşmaları anlar,
Küçük oyunlar oynar (“bebek nerede?” gibi) .
12-18 Aylık Çocuğunuz;
3-5 kelimeyi söyleyebilir (“anne”, baba”, “bay-bay”, “mama” gibi),
İsteklerini size işaret ederek gösterir,
Anlamsız sözcükleri ve sesleri birleştirir,
Söyleyebildiklerinden daha fazlasını anlar.
18-24 Aylık Çocuğunuz;
Birden fazla tek kelimeyi söyleyebilir. Fakat, birçok sesi hatalı çıkarır,
İki kelimeyi birleştirebilir (“anne araba” gibi),
Hâlâ anlamsız kelimeleri kullanır,
Basit soruları anlar (“Top nerede?” gibi).
2-3 Yaşındaki Çocuğunuz;
Daha uzun cümleler kullanır fakat, bunlar çoğu zaman dilbilgisi kuralları açısından
eksik olabilir (“Baba iş gitti” gibi),
Birçok kelimeyi söyler. Fakat, bunları hâlâ yanlış telaffuz edebilir,
Sorular sorar ve bunları yanıtlar,
Söylediklerinizin birçoğunu anlar.
3-4 Yaşındaki Çocuğunuz;
Daha uzun ve karmaşık cümleler kurar,
Günlük konuşma dilindeki sözcüklerin çoğunu kullanır,
Konuşulanların çoğunu anlar,
Bir çok soru tipini sorar,
Konuşmaları diğer insanlar tarafından kolaylıkla anlaşılır.
4-5 Yaşındaki Çocuğunuz;
Cümle ve kelimeleri yetişkinlerin söylediklerine benzer bir şekilde söyler,
Basit hikayeleri anlatır,
Seslerin bir çoğunu doğru söyler,
Söylenilenleri anlar ve hatırlar.
Çocuklar;
3 yaşına kadar [b,c,d,g,h,m,t] seslerini,
4 yaşına kadar [n,p,j,s] seslerini,
5 yaşına kadar [ç,f,ğ,k,ş] seslerini,
6 yaşına kadar [l,r] seslerini,
8-9 yaşına kadar [v,j,z] seslerini, büyük bir çoğunlukla üretmeyi başarabilir.
3- ÇOCUKLARDA KONUŞMA VE DİL GELİŞİMİNİN DESTEKLENMESİ
A- Anne ve Babanın Çocuğuna İletişim Ortamını Sağlaması
Bebekler, doğuştan dil ve konuşma yeteneğiyle doğarlar; ancak yönlendirme çok önemlidir. Araştırmalar, çocuğun nasıl ve ne zaman konuşmayı öğrendiği konusunda, ailesinin desteğinin olumlu etkisi olduğunu göstermektedir.
Dili kullanmayı öğrenmek göreceli bir süreçtir. Bebekler, çevresinde konuşulan dili dinlemekten mutlu olacaktır ve duyduklarını, pratik yaparak konuşmayı öğrenecektir. Önce kendisine söylenen şeyleri anlamaya, daha sonra da sözcükleri tek tek kullanmaya başlayacaktır. Başlangıçta bu sözcükleri tutarsız olarak kullanabilir. Daha sonra bu sözcüklerle basit cümleler kuracak ve en sonunda da daha uzun ve anlaşılır cümleler kurarak, hangi sesleri nasıl kullanacağını doğru olarak öğrenecektir.
Çocukların konuşmayı öğrenmesi çok karmaşık bir süreçtir. Bu aşamada anne babaların katkısı çok önemlidir.
Çocukların konuşmayı öğrenme sürecinde desteklenmesi için aşağıda bazı öneriler verilmiştir:
Konuşmayı öğrenmeleri için çocuklara uygun ortamların yaratılması.
Çocuğunuza konuşmak için zaman ayırın. Onun kendisini ifade etmesini sağlayın.
Onunla konuşurken sıranızı bekleyin, bir şey söyleyin ve size yanıt vermesine fırsat tanıyın.
Günde en az bir saat, onunla yüz-yüze konuşmak ve kitap okumak için zaman ayırın.
Odadaki televizyon, radyo, video, müzik ve bilgisayar oyunları gibi değişik seslerin olmadığı ortamda iletişim kurmayı deneyin.
Az konuşmanın çocuğunuzun sizinle konuşmasını zorlaştıracağını unutmayın.
Konuşurken çocuğunuza bakın ve size dikkat ettiğinden ve dinlediğinden emin olun.
Çocuğun ifadesinde kullandığı yanlış sözcükleri, "yanlış kullandın" gibi uyarmalar yerine, doğru model olarak, kısa cümle içinde tekrar edin.
Dilin, iletişim için gerekli olduğunu ona hissettirin. İşaretle ya da nesnenin ismini söylemeye çalışarak, bir şey istediği zaman; örneğin "Süt mü istiyorsun?" gibi yönergelerle, ona hem uygun konuşma modeli olun hem de istediği nesneyi vererek kendisini ödüllendirin.
Çocuğunuzun her sözcüğü söyleme çabasını övgü ile pekiştirin.
B- Aile - Çocuk İletişim Becerilerini Geliştirme Önerileri
Birçok aile, çocukların nasıl ve ne zaman konuşması gerektiğini bilmekte güçlük çekerler. Ancak, her çocuğun iletişim beceri kapasitelerinin farklı olduğunu unutmamak gerekir. Aynı ailedeki çocukların konuşmayı öğrenme süreleri farklı olabilir. Burada önemli olan, çocuğun dil gelişiminde tutarlı bir süreç göstermesidir. Ailelerin, çocuklarının dil gelişimlerini desteklemek ve iletişim kurabilmek amacıyla, her gelişim döneminde yapabilecekleri aşağıda sıralanmıştır;
0- 6 ay arasında
İletişim becerilerinin geliştirilmesi
Şarkı ya da ninni söylerken, onun yüz hareketlerini taklit edin.
Beslenme, altını değiştirme ve banyo saatlerini konuşma saatlerine dönüştürün.
"ce" oyunları gibi oyunları oynayarak çocuğunuzla olan karşılıklı iletişiminizi geliştirin.
İsmini söylediğinizde size bakması için onu teşvik edin.
İletişim çabasıyla çıkardığı bütün sesler için olumlu ifadeler kullanın. Örneğin: "Ne güzel gülüyorsun?" gibi.
6-12 ay arasında
Seslerin farkına vardıkça, (örneğin telefon çaldığında) ne olduğunu ona açıklayın.
Ne söylediğinizi anlaması için ona zaman tanıyın.
Günlük aktivitelerinizi tanımlamak için aynı ifadeleri kullanın."Ayşe'nin banyosu", "yatma vakti" gibi.
Nesneleri gösterip, doğal bir konuşma ortamında isimlendirin.
Parmak oyunları oynayın.
Çocuğunuzu kitaplarla tanıştırın; kitapta bulunan, basit ve günlük yaşantısında çok karşılaştığı nesneleri isimlendirin
12-18 ay arasında
Çocuğunuzla konuşurken basit ve kısa cümleler kullanın.
Doğal bir formda, ancak yavaş, anlaşılır ve açık konuşun.
Çocuğunuzun kelime hazinesini geliştirmek için, tercihli kelimelerle soru sorarak ona model olun. Örneğin; “elma ya da muz ister misin?” gibi.
Oynayabileceği bazı oyuncakları sağlayın. Örneğin; oyuncak bir telefon. Telefon konuşma taklitleri yapabileceği en iyi oyuncaktır.
18-24 ay arasında
Yaptığınız işleri ve bu işlerin ne olduğunu anlatın.
Bazı günlük işleri birlikte yapın, böylece konuşacak çok şey olacaktır.
Çocuğunuzun oyun içinde gerçek nesnelerle oynamasını teşvik edin, örneğin; gerçek yiyecekler kullanılan bir çay partisi gibi.
Resimli olay ya da nesne kartlarıyla grup oyunları oynayın, bulmacalar çözün.
Geçmişten, günümüzden ve gelecekten söz edin; “bugün ne yaptınız?”, “yarın babaanne gelecek” gibi.
Eğer çocuğunuzun çıkarabildiği bir ses veya hece varsa (örneğin; ba), öncelikle bu sesle başlayan çevresindeki nesneleri kelime hazinesine kazandırmayı hedefleyin. Örneğin; ‘bardak' gibi. Bu kelimeyi basit cümlelerde ve duruma uygun ifadeler içinde kullanın.
Hedeflediğiniz ve çıkarabildiği seslerin bulunduğu resimli kelime kartları hazırlayın. Bu kartlarla evin içinde çeşitli oyun ortamları hazırlayın. Karttaki resmi göstererek ismini söyleyin. Kelimenin nasıl söylendiğini duymasına yardımcı olun. Bazen ona da sorarak resmi isimlendirmesini isteyin.
Her ne şekilde isimlendirme yaparsa yapsın, doğru kabul edin ve resmin ismini tekrar edin. Örneğin; Evet bu bir "bardak". Daha sonra /b/ sesiyle başlayan diğer karta geçin. Unutmayın, bu sadece bir oyundur, çocukları zorlamak ve eğitimci rolü oynamak çocuğunuz için gereksiz ve hatalı olacaktır. Kendi gelişim süreci içinde yalnızca onu desteklemeyi hedef alın.
2-3 yaş arasında
2-3 yaş döneminde, aileler çocuklarının kullandığı sözcüklerde bir "patlama" olduğunu görürler. Her durum için bir sözcükleri vardır ve sürekli "neden?" tipinde soru yöneltirler.
Çocuğunuza "edatları" öğretebileceğiniz oyunlar oynayın. Örneğin; "topu kutunun 'içine' koymak" veya "masanın 'üstünden' atmak" gibi.
Yaptığı resim hakkında konuşabilmeniz için boya kalemleri ve kâğıt sağlayın.
Diğer çocuklarla oyun oynayarak iletişim sağlayabilmesi için fırsatlar yaratın.
Kitap içindeki eylemleri tanımlayarak, onları kısa cümlelerle anlatın.
Anlattığınız cümlelerle ilgili her olaya ilişkin hemen soru yöneltin. Her ne cevap verirse versin, tekrar sorunuzun cevabını bir de sizden duyması ona uygun konuşma modeli olmanız açısından etkili olacaktır. Örneğin; "Evet çocuk ayakkabısını giyiyormuş" gibi.
3-5 yaş arasında
3 ve 4 yaş arasında sıklıkla "kim?", "nerede?" ve "ne?" ile başlayan soru cümlelerini kullanabilirler. Cümleleri daha uzundur ve konuşması daha akıcıdır. Çocuklar, 4-5 yaş arasında kendisine söylenen her şeyi anlar ve anlaşılır bir şekilde konuşur.
3-5 yaş arasındaki çocuklar ile oynanabilecek oyunlar.
Büyük-küçük, sert-yumuşak gibi zıtlıkları içeren oyunlar oynayın.
Çocuğunuza 10'a kadar saymasını öğretin ve sayı sayma oyunları oynayın.
Yazıları taklit edebilmesi için boya kalemleri ve kâğıt sağlayın.
Konuşmalarınızda zamana ilişkin kavramları kullanın (bugün, yarın, daha sonra, gelecek hafta gibi).
Çocuğunuza olaylara ilişkin hisleri ve duyguları hakkında konuşma fırsatı tanıyın ve paylaşımda bulunun.
Kendinize ait kelime oyunları, tekerlemeler, hikayeler yaratın.
Kelime bulma oyunları oynayın.
Bir kelimenin hangi sesle başladığı veya herhangi bir sesle başlayan kelimenin bulunması gibi seslerin farkında olunmasını sağlayan oyunlar oynayın.
