Yas Kavramı ve Psikiyatri için Matem Süreci

Ölüm yaşamak kadar doğal bir karşılık her insan hayatında sevdiği insandan bir şekilde ayrılacak ve bu bir insan içinde son derece doğal, duygusal özerk bir döneme girmesine yol açacaktır. Yas dediğim gibi doğal bir deneyim, yasın bir takım evreleri var kaybın nasıl yaşandığıyla da ilgili insanın içine girmiş olduğu duygusal bir takım sonuçlar yaşanıyor, yas dönemi ilk önce haber almakla başlar o haberi duyduğunuzda genelde insanlar tekrarlıyorlar ne öldümü? Arkasından kısa bir inkar dönemi içerisine girer olamaz, böyle bir şey imkansız, nasıl olur gibi sanki o hakikati almak istemez, arkasından öfke içinde fırtınaların koptuğu çok ızdıraplı bir dönem başlar. Daha sonra durgunluk ve çöküntü dönemine girer insan, hayat anlamsız zevk vermeyen bir deneyim haline gelebilir, bir süre geçer kişi artık pazarlık dönemine girmeye başlamıştır madem o yok hayatımda bundan sonra bende böyle yapayım gibi bir pazarlık dönemi içerisinde daha sonra da doğal bir yas süreci hayatla ve yeni durumla anlaşmayla son bulur.

Evet, bunlar yasın evreleri bu evreler illa bir sıramı izler yani herkes bunları sırayla mı yaşar? Bazen bunlar örtüşebilir kimisi daha önce kimisi daha sonra gelir ama insanın normal yas deneyimi yaşayan insanın içine girdiği süreçler bunlardır. Yas doğal bir deneyim olmakla beraber her insanın kişilik özelliği, içinde yaşadığı kültür kaybını nasıl yaşadığı bu deneyiminde nasıl olacağını belirler. Yani çok travmatik bir cinayetle kaybettiyseniz yakınınızı buna vereceğiniz tepki belki öfke daha ağır olabilir, yaşlılıkla beraber engin bir yaşa gelmiş bir büyüğümüzü yitirdiğimizde orda bambaşka bir deneyim yaşayabilirsiniz, bir annenin evladını yitirmesi bambaşka bir deneyim olabilir, hayatında çok sevdiği eşini yitirmesi insanda çok farklı deneyimler ortaya çıkarabilir. O insanın ölümü hayatta kalanın yaşamını nasıl etkiliyor yani onun ciddi yaşam alışkanlıklarını değiştiriyor mu bu da yaşanılacak deneyimde belirleyici bir etki yapar.


Peki, yas doğal bir deneyimse ruh sağlığının, psikiyatrinin, klinik psikolojinin burada yeri nedir? Evet, yas dönemi doğal olmakla beraber bazı insanlarda bizim komplike olmuş yas, uzamış yas dediğimiz problemli olarak yaşanan yasın doğal sürecinin çok daha ötesinde olumsuz sonuçların çok daha derin yaşandığı bir takım deneyimlerde olabilir. Bir başka boyutta yas ve depresyon karışabilir, yasın üstüne tedavi edilebilecek bir depresyon rahatsızlığı binebilir, yas bir rahatsızlık değil, matem bir rahatsızlık değil ama bir takım başka zorlayıcı faktörler o bireyin kendi yatkınlığı birde üstüne depresyon yaşamasına yol açabilir.

Peki, yasla depresyonun farkı ne? Çünkü depresyonda da hayattan zevk almıyorsun, depresyonda da gelecekle ilgili bir şeyler istememeye başlıyorsun, depresyonda da durgunlaşıyorsun yas yaşayan insanda da bu var ama yasla depresyonun ayrımında bu çok önemli bir uzmanlık deneyimidir, çünkü birçok kişi bunu ayırt edemez normal hayatın içerisinde, yas yaşayan insanda normal şartlarda biz değersizlik fikrinin gelişmesini beklemeyiz yani depresyona giren bir insan işe yaramayan kendini çok kötü, hiç kimsenin isteyip benimsemediği bir insanmış gibi düşünebilir ama yas yaşayan aynı belirtileri yaşayan insanda normal yaşantılarda böylesine algı ve anlayış biçimleri olmaması lazım. Tabi birde süre var buda çok tartışmalı bir konu yasın süresi nedir? bir insan ne kadar yasla yaşarsa ya da bu süre uzarsa bu bir problem haline gelir? Tabi burada ölçüler var ama bilim insanları bu konuda emin değiller.

Ama bize göre tabi bu bir klişe kesin bir şey değil ama altı aydan daha uzun hayat işlevi ciddi anlamda yürümüyorsa o insanın mesleğinde, sosyal yaşamında, kendine bakımında iyi bir noktaya gelmediyse ya da kabul edilebilir bir noktaya gelmediyse işte o zaman profesyonel bir destek alınması lazım birde söylediğim gibi o değersizlik fikirleri çok eşlik ediyorsa intihar düşünceleri gibi bazı olumsuz şeyler varsa hızlıca bir uzmana gitmek lazım. Peki yas yaşayan bir insan bu yas dönemini nasıl yönetmeli, sevdikleri insanlar onlara karşı nasıl bir tutum içinde olmalı? Şimdi bazı ikilemler var aslında herkese bir reçete veremiyorsunuz burada kültür çok önemli mesela doğu anadoluda insanların kültürel açıdan topluluk düzeyinde hep beraber yaşadığı toplumlarda farklı, batıda bireylerin daha çok kendilerine özgün yaşadığı şartlarda yasın sonuçları da yaşanmasıda çok farklı olmaya başlıyor. Sizinde bir uzman olarak o insanlara yaklaştığınızda bunları dikkate almanız lazım.

Peki, yas yaşayan bir insanla o ölen insan hakkında konuşabilirmiyiz duyguları ifade etmeli mi yoksa sessiz mi kalmalıyız? bu konuyu açarsak daha mı çok üzülür yoksa bu konuyu kapalı tutalım oda çabucak bu konuyu unutsun ya da iyileşsin mi? Şimdi, orada insanın ihtiyaçlarına göre karar vermek lazım. Yani, duyguları ifade etmek o kayıpla ilgili nasıl bir şeyler yaşadığını, nasıl korkularının, nasıl bir öfkesinin olduğunu ifade etmesi iyi bir şey. Yani bir insanı ben buna yad etmek diyorum eğer o konuyu hiç konuşmazsanız o konuyla ilgili bir takım fikirlerini deneyimlerini o insanın hiç konuşmazsanız yasının çok daha karmaşık olma ihtimali var ancak, bunu da zorla yapamazsınız yani o insanın buna hazır olması da lazım.

Biraz sezilerinize güvenmeniz lazım başka bir nokta, bu yas döneminde psikologa gitmek ya da psikiyatra gitmek gerekir mi? Eğer aile içerisinde böylesine emniyetli bir konuşma da oluşmuyorsa yani siz çünkü genelde bu yası birlikte yaşayan insanlar bir konuyu öbürüyle konuşursa onun üzülmesine sebep olacağım diye o konuyu açmıyor. böyle bir zamanda böyle bir durumla karşı karşıyaysa bir uzmana gittiğinizde o steril korunmuş alan yani ben bu konuyu konuşursam annem üzülür, kardeşim üzülür gibi bir şeyler söyleyeceğinize hayatınızda olmayan ama size açık bir şekilde dinlemeye istekli bir terapistin olması işi son derece kolaylaştırır. evet birde son olarak söylenmesi gerekirse travma yani ölüm biçimi hiç beklenmedik bir şekilde ve korku verici bir manzarayla ortaya çıktıysa o zaman mutlaka bir uzmana gitmek lazım yani, beklememek gerekiyor.

Diyelim ki vücudunun parçalandığı bir deneyimle karşılaşmak, cinayet gibi ya da travma içeriyorsa bir ölüm buna maruz kalan insanlar bunu duymak bile yeter görmek gerekmiyor, yani böyle bir olayın haberini almış olmak bile insanı travmatize edebilir, çünkü travmanın karşılığı travma sonrasın ortaya çıkacak psikolojik problemlere karşı ciddi bir uzman desteğini burada sağlamak gerekir, kabristana gitmek lazım mı? Gitmemek mi lazım? Yıl dönümlerinde kutlamak, yaş gününü, ölüm yıl dönümünü işte bizim geleneklerimiz var mevlit okunur insanlar toplanır bir yere yad ederler bunlar çok güzel şeyler çünkü, anlam alıyor insan hayatında çok önemli bir olay yaşadığında mesela bu illa ölüm değil bazen bir düğün, mezuniyet insanın ritüele ihtiyacı var yani törenselleştirmeye ihtiyacı var eğer o töreni yaşamazsa insan ona mana veremez yabancılık duygusu içine girer mesela o cenaze merasimleri insanların bir araya gelmesi bir birlerine varlığını mesela bir cenaze namazında durmak o bile aslında onu yaşayan bir insan için bir şey yapamazsınız onun acısını gideremezsiniz ama orda olmak ve onu o tören içerisinde deneyimlemek oradaki yas yaşayan insanlar için inanılmaz bir değeri var, mana bulmakta çok önemli tabi yas yaşayan insanlarda onların bu yastan çıkmak isteyip istemedikleri de çok önemli bazıları bunu unutmakta istemiyorlar ona çok sarılıyorlar onun için bir insanın hayatını, yaşadığı deneyimi hepsini dikkate alarak ona karşı bir yaklaşım ve destek içinde olmamız gerekir.